Φίλιπποι

"Αναχθέντες δε από Τρωάδος ευθυδρομήσαμεν είς Σαμοθράκην, τη δε επιούση είς Νεάπολιν, κακείθεν εις Φιλίππους, ήτις εστίν πρώτη(ς) μερίδος της Μακεδονίας πόλις, κολωνία" (Πράξεις 16:11-12)

Ιστορία - Αρχαιολογία

Η πόλη των Φιλίππων ιδρύθηκε το 360-359 π.Χ. ως αποικία των Θασίων, με το όνομα Κρηνίδες, από τον Αθηναίο ρήτορα και πολιτικό Καλλίστρατο με σκοπό την εκμετάλλευση της πλούσιας ενδοχώρας. Το 356 π.Χ. γίνεται ορατή η απειλή από τους Θράκες και οι κάτοικοι ζητούν τη βοήθεια του βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππου Β’ που βρισκόταν στην Αμφίπολη. Ο Φίλιππος αναγνωρίζοντας  τη μεγάλη οικονομική αλλά και στρατηγική σημασία της πόλεως την καταλαμβάνει, φέρνει νέους μακεδόνες αποίκους, αυξάνει τον πληθυσμό της, εκμεταλλεύεται τα κοιτάσματα χρυσού στο όρος Παγγαίο και χτίζει στην πόλη θέατρο και ένα μεγάλο τοίχος για την προστασία της. Ενδεικτικό της μεγάλης οικονομικής σημασίας είναι ότι τα δύο χρυσωρυχεία, τα Άσυλα και η Σκαμπτή ύλη, απέδιδαν πάνω από χίλια χρυσά τάλαντα το χρόνο.

Το 168 π.Χ. ο Αιμίλιος Παύλος χωρίζει την Μακεδονία σε τέσσερις διοικητικές περιφέρειες, τις μερίδες (regions), από τις οποίες στην πρώτη, με πρωτεύουσα την Αμφίπολη, άνηκαν και οι Φίλιπποι.

Το 42 π.Χ. διεξήχθη κοντά στον ποταμό Ζυγάκτης σε απόσταση 3,5 χιλιομέτρων από τους Φιλίππους, η περίφημη μάχη μεταξύ του στρατού της τριανδρίας, με αρχηγούς τον Αντώνιο και τον Οκτάβιο, και των δημοκρατικών Βρούτο και Κάσσιο, δολοφόνους του Ιουλίου Καίσαρα. Το τέλος της μάχης βρίσκει νικητές τους Αντώνιο και Οκτάβιο σηματοδοτώντας μια καινούργια εποχή για την πόλη. Με τη μάχη αυτή συνδέεται και η γνωστή φράση "όψει δέ με περί Φιλίππους" που είχε την παραίσθηση ότι άκουσε ο Βρούτος να του λέει ο δολοφονημένος Καίσαρας.

 

Η Εγνατία οδός δίπλα στη Ρωμαϊκή αγορά. Διακρίνονται χαραγμένες γραμμές από τις ρόδες των κάρων

Η πόλη ανακηρύσσεται σε κολωνία με το όνομα Colonia Victrix Philipensium (Ο Λουκάς αναφέρεται στους Φιλίππους χαρακτηρίζοντας τους "Φιλίππους, ήτις εστίν πρώτης μερίδος της Μακεδονίας πόλις, κολωνία", Πράξεις 16:12) ενώ εγκαθίσταται σημαντικός αριθμός από βετεράνους στρατιώτες. Δώδεκα χρόνια αργότερα ο Οκτάβιος (αυτοκράτορας Αύγουστος) την ονόμασε Colonia Iulia Augusta Philippensis στέλνοντας πολυάριθμους αποίκους και κτίζοντας πολλά κτίρια ανάμεσα τους το Forum, ένα υδραγωγείο, την παλαίστρα και πολλά ιερά. Το όνομα Colonia Iulia Augusta Philippensis φαίνεται ότι είχε κατά νου ο απ. Παύλος όταν αποκάλεσε τους Χριστιανούς Φιλιππησίους και όχι με το παραδοσιακό Φιλιππείς.

Ως μία ρωμαϊκή κολωνία - η πόλη ήταν μια μικρογραφία τη Ρώμης - οι πολίτες της απολάμβαναν ελευθερία (Libertas) που σήμαινε αυτοδιοίκηση της πόλης, απαλλαγή από την φορολόγηση και τον φόρο υποτελείας (Immunitas), και ιταλικό δίκαιο  (Italicum) δηλαδή ίσα δικαιώματα με τους κατοίκους των Ιταλικών πόλεων. Στο πλαίσιο της αυτοδιοίκησης εξέλεγαν κάθε χρόνο δύο ανώτερους άρχοντες  (η επίσημη λατινική ορολογία ήταν “duumviri iure dicuno”, ενώ ο Λουκάς αναφέρεται σε αυτούς με τα ονόματα "άρχοντες", "στρατηγούς" Πράξεις 16:19-20, ονόματα με τα οποία επίσης τους αποκαλούσαν) που διαχειρίζονταν τα ζητήματα της πόλης μπροστά από τους οποίους στις δημόσιες εμφανίσεις τους προπορεύονταν δύο ραβδούχοι (Πράξεις 16:35), κρατώντας μαστίγιο και πέλεκυ που υποδήλωνε την δικαστική εξουσία τους.

 

Οκτάγωνο: Ιδιαίτερο αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον για τους χριστιανούς έχει το οκτάγωνο που έχει ανασκαφεί στην αρχαία πόλη και που είναι από τους πρώτους ευκτήριους οίκους στην Ευρώπη. Το 314 μ.Χ., 2 χρόνια μετά τον τερματισμό του αυτοκρατορικού διωγμού, η σημαντική underground χριστιανική κοινότητα, αγοράζει ένα μικρό κομμάτι γης και κτίζει ευκτήριο οίκο. Μέχρι το τέλος του τέταρτου αιώνα επεκτάθηκε τρεις φορές και κάλυψε τρία οικοδομικά τετράγωνα αναπτυσσόμενο σε ένα σύμπλεγμα εκκλησιαστικών οικοδομημάτων. Εντυπωσιακό είναι και το βαπτιστήρι που ανακαλύφτηκε και χρονολογείται από το 314 ως 400 μ.Χ.

 

Η Χριστιανική κοινότητα στους Φιλίππους πρέπει να υπέστη σκληρό διωγμό όπως διαφαίνεται από την ανακάλυψη Ρωμαϊκού θεάτρου στο οποίο γίνονταν θηριομαχίες με ανθρώπινα θύματα, μεγάλο μέρος των θυμάτων θα ήταν σίγουρα και χριστιανοί.

 

Θρησκεία: Η Εγνατία οδός έφερνε στην πόλη πολλά ανατολικά θρησκευτικά ρεύματα που αναμειγνύονταν με τις ρωμαϊκές και ντόπιες δοξασίες δημιουργώντας ένα ψηφιδωτό θρησκειών και δοξασιών όπως γινόταν σε όλη την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

 

Η Λυδία: Ο απ. Παύλος με τη συνοδεία του (τον Σίλα, τον Τιμόθεο και τον Λουκά που πιθανόν να εξάσκησε το επάγγελμα του γιατρού σ' αυτή την πόλη) μέσω της Εγνατίας οδού πηγαίνουν από την Νεάπολη (Καβάλα), στους Φιλίππους. Ο απ. Παύλος, σύμφωνα με την συνήθεια του περίμενε το Σάββατο για να επισκεφτούν τη συνάθροιση των Ιουδαίων για να κηρύξουν το ευαγγέλιο. Η στρατηγική του απ. Παύλου ήταν να κηρύττει το ευαγγέλιο σε μεγάλες και σημαντικές πόλεις όχι μόνο γιατί στις εκεί συναθροίσεις των ιουδαίων θα έβρισκε τον πρώτο "άμβωνα", αλλά επίσης γιατί μέσα από τις μεγάλες πόλεις ήταν πιο εύκολο να διαδοθεί ευρύτερα το μήνυμα του ευαγγελίου. Γι’ αυτό και βλέπουμε τον απ. Παύλο να κηρύττει στις σημαντικότερες πόλεις της Μακεδονίας (Φίλιπποι, Θεσσαλονίκη) και της Αχαΐας (Αθήνα, Κόρινθος).  

Στους Φιλίππους δεν υπήρχε οργανωμένη συναγωγή Ιουδαίων αλλά «προσευχή», πιθανώς στον ποταμό Ζυγάκτη, έξω από την πόλη. Για τη δημιουργία συναγωγής, σύμφωνα με τους ιουδαϊκούς νόμους, θα πρέπει να υπήρχε απαρτία (minyan) δέκα ιουδαίων ανδρών. Ο ραβί Χαλαφτά, στα Κεφάλαια Πατέρων 3,7, λέει "Όταν δέκα (άνδρες) κάθηνται ομού και ασχολώνται περί τον Νόμον, η Παρουσία εδρεύει μεταξύ των ως (εν τη Γραφή) λέγεται: Ο Θεός ίσταται εν τη θεία συναθροίσει" (δες επίσης Σανχεδρίν 1,6. "Ο Θεός … συναθροίσει" είναι από τον Ψαλμό 82,1).

Οι Ιουδαίοι συνήθιζαν τα Σάββατα και τις εορτές, όταν δεν υπήρχε συναγωγή, να μαζεύονται σε ποτάμια ή θάλασσες, για τις ανάγκες των τελετουργικών καθαρμών, όπου απάγγελλαν τις αρμόζουσες προσευχές και ευχαριστίες. Ο απ. Παύλος και η συνοδεία του, επισκέπτονται το Σάββατο, την ιουδαϊκή "προσευχή" στον ποτάμι έξω από την πόλη. Στις όχθες του ποταμού ήταν μαζεμένες γυναίκες, Ιουδαίες αλλά και Ελληνίδες που είχαν προσχωρήσει στην ιουδαϊκή πίστη, στις οποίες ο απ. Παύλος μιλάει για το τι έκανε ο Θεός μέσω του Ιησού Χριστού. Μια από τις γυναίκες, με το όνομα Λυδία "σεβόμενη τον Θεό", πιστεύει και βαπτίζεται στο ποτάμι. Στο ποταμό Ζυγάκτη υπάρχει σήμερα Βαπτιστήριο, που σύμφωνα με την παράδοση, ήταν το μέρος της "προσευχής" και το μέρος που η Λυδία βαπτίστηκε. Είναι απίθανο όμως η προσευχή ή η βάπτιση να έγινε σε αυτό το μέρος του ποταμού γιατί εκεί υπήρχε ρωμαϊκό νεκροταφείο.

Η Λυδία ήταν έμπορος πορφύρας, μια ακριβή και πολυτελής χρωστική ουσία με την οποία έβαφαν υφάσματα, και καταγόταν από τα Θυάτειρα της μικρασιατικής Λυδίας (έχει υποστηριχτεί ότι Λυδία δεν ήταν το αρχικό της όνομα μια και μπορεί να σημαίνει "γυναίκα από τη Λυδία"). Τα Θυάτειρα ήταν  μια πόλη φημισμένη για την

 παραγωγή πορφύρας, γνωστή ήδη από την εποχή του Ομήρου (Ηλιάδα δ’ 141). Η Λυδία, που ήταν πλούσια και πιθανόν να εξασκούσε το επάγγελμα του αποθανόντα άντρα της, πίστεψε από στα λόγια του απ. Παύλου και αφού  βαπτίστηκε, αυτή και ο οίκος της, προσκαλεί τον απ. Παύλο και τη συνοδεία του στο σπίτι της.

Ο πρώτος πιστός, στην Μακεδονία, στην σημερινή Ευρώπη, είναι μια γυναίκα, η Λυδία, και μάλιστα μη Ευρωπαία. Ο Θεός καθώς σπάει τα γεωγραφικά όρια και φέρνει το μήνυμα του και στην Μακεδονία, ανατρέπει συγχρόνως και τις καθεστηκυίες καταστάσεις, τα ταμπού και τις προκαταλήψεις, τους κοινωνικούς και φυλετικούς ρατσισμούς, τις διαιρέσεις και τις ιεραρχήσεις, για να δείξει ότι δεν είναι προσωπολήπτης και ότι δεν υπάρχει "άρσεν και θήλυ" και δεν υπάρχει "Ιουδαίος και Έλληνας" όπως δεν υπάρχει "Παλαιστίνη και Μακεδονία".

Η μαντευόμενη και η φυλάκιση:Μια μέρα που ο απ. Παύλος με τη συνοδεία του, "πορευομένων ημών" (Πράξεις 16:16), πήγαινε στον τόπο της προσευχής τους συνάντησε μια "παιδίσκη" που είχε "πνεύμα πύθωνα". Το όνομα "πύθωνα" που αποδιδόταν αρχικά μόνο στην ιέρεια του Πύθιου Απόλλωνα στους Δελφούς, με το χρόνο επεκτάθηκε σε όλους τους μάντεις. Η σύνδεση του "πύθωνα" με τους μάντεις συμβόλιζε απλώς τον Θεό  Απόλλωνα. Ο Πλούταρχος μας δίνει την πληροφορία ότι "πύθωνες" ονομάζονταν οι εγκαστρίμυθοι (Πλούταρχος Ηθικά, 414 Ε).  

Ο απ. Παύλος μετά την επί μέρες ενόχληση της παιδίσκης, η οποία φώναζε ότι ήσαν "δούλοι του Θεού του υψίστου", παραγγέλλει στο πνεύμα να την αφήσει. Οι άνθρωποι που εκμεταλλευόντουσαν την νεαρή μάντισσα εξοργίστηκαν και τον κατήγγειλαν στους άρχοντες της πόλης. Τον κατηγόρησαν ότι κόμιζε δοξασίες ξένες προς τους Ρωμαίους μη μπορώντας να τους κατηγορήσουν για την πραγματική αιτία της οργής τους, που ήταν η απώλεια των εισοδημάτων μετά την απελευθέρωση της μικρής από το πνεύμα.

Οι άρχοντες τις πόλης (στρατηγοί) διέταξαν να τους ραβδίσουν και να τους βάλουν στη φυλακή. «Lictor, expedi vigras, ad verbera!” δηλαδή "Ραβδούχε, λύσε τις βέργες, χτύπα" ήταν η διαταγή των στρατηγών προς τους ραβδούχους οι οποίοι αμέσως εκτέλεσαν την διαταγή. Ο απ. Παύλος αργότερα θυμάται τις τιμωρίες και τις φυλακίσεις που υπέστη για το όνομα του Ιησού, "εν φυλακαίς περισσοτέρως… τρις ερραβδίσθην…" (Β’ Κορινθίους 11:23,25), και αλλού "αλλά προπαθόντες και υβρισθέντες καθώς οίδατε εν Φιλίπποις" (Α’ Θεσσαλονικείς 2:2).

Απελευθέρωση και αποκατάσταση:  Στη φυλακή γίνεται μεγάλος σεισμός και ο απ. Παύλος απελευθερώνεται. Ο δεσμοφύλακας πιστεύει και βαπτίζεται αυτός και ο οίκος του. Την άλλη μέρα οι στρατηγοί διατάζουν να τους αφήσουν ελεύθερους για να φύγουν από την πόλη. Ο απ. Παύλος μη θέλοντας να φύγει με αυτόν τον τρόπο επικαλείται την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη (Civis Romanus Sum) αναγκάζοντας τους στρατηγούς να αλλάξουν συμπεριφορά, φοβούμενοι για την απρεπή συμπεριφορά τους απέναντι του, και τον  παρακαλούν να φύγει. Ο απ. Παύλος επισκέπτεται ενθαρρύνοντας τους νέους πιστούς στο σπίτι της Λυδίας και αναχωρεί από την πόλη αφήνοντας πίσω τον Λουκά (αυτό συμπεραίνεται από την αλλαγή στην αφήγηση των γεγονότων στο κείμενο των Πράξεων από το πρώτο πληθυντικό στο τρίτο). Στον Λουκά έχει υποστηριχτεί ότι πιθανόν να αναφέρεται ο απ. Παύλος με το χαρακτηριστικό "σύζυγε" (πιστέ μου σύντροφε) όταν τον καλεί να συμβάλει θετικά στη διένεξη μεταξύ δύο γυναικών που υπήρχε στην εκκλησία των Φιλίππων", "ναι ερωτώ και σε, γνήσιε σύζυγε, συλλαμβάνου αυτές" (Φιλιππησίους 4:2). Ο απ. Παύλος θα επισκεφτεί και άλλες φορές τους πιστούς στους Φιλίππους (Πράξεις 20:1, 3-4) και θα τους γράψει ένα πολύ τρυφερό γράμμα (Προς Φιλιππησίους Επιστολή). Οι πιστοί στους Φιλίππους δεν θα ξεχάσουν τον απ. Παύλο και στις ανάγκες του θα του συμπαρασταθούν γενναιόδωρα "εν Θεσσαλονίκη και άπαξ και δις εις την χρείαν μοι επέμψατε" (Φιλιππησίους 4:16). Η οικονομική βοήθεια που επανελημένος οι Φιλιππήσιοι έστειλαν στον απ. Παύλο υποστηρίζεται από την οικονομική ευρωστία που γνώρισε η πόλη από το πρώτο μισό του 1ου αιώνα με αποκορύφωμα τα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ.

Φίλιπποι η πόλη της πρωτιάς:  Η πρώτη εκκλησία στην Ευρώπη είναι γεγονός με πρώτη πιστή μια γυναίκα, την  Λυδία - οι γυναίκες θα παίξουν ηγετικό ρόλο σε αύτη την εκκλησία αργότερα. Το ευαγγέλιο βρίσκει απήχηση στις καρδιές των ανθρώπων,  αλλά όχι χωρίς αντιδράσεις. Η "παιδίσκη" με το πνεύμα «πύθωνα» αναγνωρίζει τον πραγματικό Θεό όπως και τα πνεύματα αναγνώριζαν τον Ιησού στην διακονία του στο Ισραήλ. Αλλά παράλληλα δεν λείπουν και οι αντιδράσεις από αυτούς που θίγονται τα συμφέροντα τους από το ευαγγέλιο, όπως στην Έφεσο και στην Θεσσαλονίκη αλλά και στις άλλες πόλεις που επισκέφτηκε ο απ. Παύλος. Το ευαγγέλιο μάχεται και νικά, και μέσα από την αποδοχή αλλά και την σύγκρουση με τον ειδωλολατρικό κόσμο το ευαγγέλιο εξαπλώνεται και γίνεται ένα ποτάμι που αστείρευτα θα δροσίζει τις ψυχές των ανθρώπων.

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση το σπίτι της Λυδίας βρισκόταν στην περιοχή που έχει σήμερα το όνομα της, δυτικά από τους Φιλίππους. Η θέση που μίλησαν οι απόστολοι, πάντα σύμφωνα με την τοπική παράδοση, βρίσκεται δίπλα στο σημερινό ξενοδοχείο Λυδία.

Η φυλακή

Η προφορική παράδοση ταυτίζει τη φυλακή στην οποία φυλακίστηκε ο απ. Παύλος με μία ρωμαϊκή κινστέρνα η οποία βρίσκεται βόρεια από την Βασιλική Α. Η κινστέρνα, μικρή στις διαστάσεις, αποτελείται από δύο συνεχόμενους χώρους με θολωτή στέγη.

Ανακαλύφτηκε τυχαία το 1878 και οι έρευνες έδειξαν ότι μετά την καταστροφή των Φιλίππων (8ος αιώνας) μεταφέρθηκε η λατρεία του απ. Παύλου από τον οκτάγωνο στη "φυλακή", η οποία χρησιμοποιούνταν έκτοτε ως παρεκκλήσι, διακοσμημένο με παραστάσεις από την ζωή του απ. Παύλου, όπως η σύλληψη, η μαστίγωση από τους ραβδούχους, η βάπτιση του δεσμοφύλακα και της οικογένειάς του κτλ. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας στο οκτάγωνο, στο χώρο του ιερού βήματος, κτίστηκε μικρό ναύδριο στο οποίο ξαναγύρισε η λατρεία του απ. Παύλου.